ભાવનગર જિલ્લો (Bhavnagar District)

  

ભાવનગર જિલ્લો

જિલ્લો એક નજરે

વસ્તી વિષયક લેબલ	મૂલ્ય
જિલ્લાનું મુખ્ય મથક	ભાવનગર
વિસ્તાર	૭,૦૩૪ ચો. કીમી
પ્રાંત કચેરીઓ	૫
તાલુકાઓ	૧૧
ગામડાઓની સંખ્યા	૬૯૯
ગ્રામ પંચાયતની સંખ્યા	૬૫૮
નગરપાલિકાઓની સંખ્યા	૬
મહાનગરપાલિકાઓની સંખ્યા	૧
કુલ વસ્તી	૨૪૧૦૨૧૧
જાતિ ગુણોત્તર	૯૩૩
સાક્ષરતા દર	૭૦.૫૭%
લોકસભા મતદાર ક્ષેત્ર	૧
વિધાનસભા મતદાર ક્ષેત્ર	૭

ઇતિહાસ

આઝાદી પહેલાના દિવસોમાં, ભાવનગર ગોહીલવાડ તરીકે જાણીતું અને સૌથી મોટું અને વિશાળ રાજ્ય હતું.

મહારાજાશ્રી, ભાવસિંહજીએ ભાવનગર ની સ્થાપના વડવા ગામ નજીક ૧૭૪૩ ની સાલ મા કરી હતી. હીંદુ કેલેન્ડર પ્રમાણે વૈશાખ મહીના ની ત્રીજ ના દિવસે ભાવનગર ની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.

શ્રી ભાવસિંહજી

પાલીતાણા અને વલ્લભીપુરના ભૂતપૂર્વ રજવાડાઓ હવે ભાવનગર જિલ્લાનો એક ભાગ છે.

મહારાજા શ્રી કૃષ્ણકુમારસિંહજી, શ્રી સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલના કહેવાથી, ભારતના સંઘ સાથે તેમના રાજ્યને વિલીનીકરણ કરવા માટે અનુમતી આપનાર ભારતદેશ ના પ્રથમ રાજા હતા.

શ્રી કૃષ્ણકુમારસિંહજી

સૂર્યવંશી કુળના ગોહિલ રાજપુતને મારવારમાં ગંભીર સ્પર્ધાનો સામનો કરવો પડ્યો. લગભગ 1260 એડી, તેઓ ગુજરાત કિનારે ગયા અને ત્રણ રાજધાની સ્થાપિત કરી: સેજકપુર (હવે રણપુર), ઉમરાલા અને સિહોર સેજકપુરની સ્થાપના 1194 માં થઈ હતી.

1722-1723 માં, ખાંતાજી કડાની અને પિલ્લાજી ગાયકવાડની આગેવાની હેઠળના સૈનિકોએ સિહોર પર હુમલો કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ મહારાજા ભાવસિંહજી ગોહિલ દ્વારા તેને બળવો કર્યો. યુદ્ધ પછી, ભાવિસિંહજીને સમજાયું કે વારંવાર હુમલો કરવાના કારણ સિહોરનું સ્થાન હતું. 1723 માં, તેમણે સિહોરથી 20 કિલોમીટર દૂર વડવા ગામની નજીક નવી રાજધાનીની સ્થાપના કરી, અને તેના પછી ભાવનગર નામ આપ્યું. દરિયાઇ વેપારની સંભવિતતાને કારણે તે કાળજીપૂર્વક પસંદ કરેલ વ્યૂહાત્મક સ્થાન હતું. સ્વાભાવિક રીતે ભાવનગર ભાવનગર રાજ્યની રાજધાની બન્યું. 1807 માં, ભાવનગર રાજ્ય બ્રિટીશ રક્ષણાત્મક બન્યા.ભાવનગરનું જૂનું નગર એક કિલ્લેબંધીવાળા નગર હતું જે દરવાજાઓ સાથેના અન્ય મહત્વના પ્રાદેશિક નગરો તરફ દોરી ગયું હતું. મોઝામ્બિક, ઝાંઝિબાર, સિંગાપોર અને પર્શિયન ગલ્ફ સાથે લગભગ બે સદીઓ સુધી તે મુખ્ય બંદર રહ્યું.

ભાવસિંહજીએ ખાતરી આપી કે ભાવનગરને દરિયાઇ વેપારમાંથી લાવવામાં આવતી આવકમાંથી ફાયદો થયો, જે સુરત અને કેમ્બે દ્વારા એકાધિકાર હતો. સુરતના કિલ્લામાં જનજીરાના સિદિસના નિયંત્રણ હેઠળ હોવાથી, ભાવિસિંહજીએ તેમની સાથે કરાર કર્યો, જે ભાવનગર બંદર દ્વારા સિદિસના આવકનો 1.25% હિસ્સો આપ્યો. ભાવિસિંહે 1856 માં સુરત પર કબજો મેળવ્યો ત્યારે બ્રિટીશરો સાથે સમાન કરાર કર્યો. જ્યારે ભાવિસિંહ સત્તામાં હતા, ભાવનગર એક નામાંકિત વહીવટીતંત્રથી ઉભરી આવ્યા હતા અને તે એક મહત્વપૂર્ણ રાજ્ય હતું. આ નવા પ્રદેશો ઉપરાંત દરિયાઇ વેપાર દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવતી આવકના ઉમેરાને કારણે થયું હતું. ભાવસિંહજીના અનુગામી ભાવનગર બંદર દ્વારા દરિયાઇ વેપારને પ્રોત્સાહિત કરવાનું ચાલુ રાખતા, રાજ્યને તેના મહત્વને માન્યતા આપતા. ભાવિસિંહજીના પૌત્ર, વાખત્સસિંહ ગોહિલ દ્વારા આ ક્ષેત્રનો વધુ વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો, જ્યારે તેમણે કોલિસ અને કાઠીઓની જમીન કબજે કરી હતી, નવવા સાહેબ અહમદ ખાન પાસેથી રાજુલાને હસ્તગત કરી અને ઘઘા તાલુકાને રાજ્યમાં મર્જ કર્યા હતા.

1793 માં, વખત્સસિંહજીએ ચિત્તલ અને તાલાજાના કિલ્લાઓ પર વિજય મેળવ્યો, અને બાદમાં મહુવા, કુન્દલા, ત્રપજ, ઉમરલા અને બોટાદ પર વિજય મેળવ્યો. ભાવનગર રાજ્યનું મુખ્ય બંદર રહ્યું છે, મહુવા અને ઘઘા પણ મહત્વપૂર્ણ બંદરો બની રહ્યા છે. દરિયાઇ વેપારને લીધે, રાજ્ય અન્ય રાજ્યોની તુલનામાં સમૃદ્ધ થયું. 19 મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં, ભાવનગર રાજ્ય રેલ્વેનું નિર્માણ થયું હતું. આણે ભાવનગરને પ્રથમ રાજ્ય બનાવ્યું જે કેન્દ્ર સરકારની સહાય વિના તેની રેલ્વે સિસ્ટમનું નિર્માણ કરવામાં સક્ષમ હતું, જેનો ઉલ્લેખ ભારતના શાહી ગેઝેટરમાં થયો હતો. મિ. પેલે, રાજકીય એજન્ટ, એ રાજ્યને નીચે પ્રમાણે વર્ણવ્યું: “સમૃદ્ધ નાણાકીય અને પ્રગતિમાં ઘણું સારું કામ સાથે. નાણાકીય બાબતોમાં મને થોડો કહેવાની જરૂર છે; તમારી પાસે કોઈ દેવા નથી અને તમારું ટ્રેઝરી ભરેલું છે.” 1870 ની વચ્ચે અને 1878, રાજ્ય તખ્તસિંહજી એક નાનો હતો તે હકીકતને લીધે સંયુક્ત વહીવટ હેઠળ મૂકવામાં આવ્યા હતા. આ સમયગાળા દરમિયાન વહીવટ, મહેસૂલ સંગ્રહ, ન્યાયતંત્ર, પોસ્ટ અને ટેલિગ્રાફ સેવાઓ અને આર્થિક નીતિના કેટલાક નોંધપાત્ર સુધારા થયા. બંદરો પણ આધુનિક કરવામાં આવ્યાં હતાં. બોમ્બે સિવિલ સર્વિસના ઇ. એચ. પર્સિયાલ અને ભાવનગર રાજ્ય ભાવનગર બોરોઝના મુખ્ય પ્રધાન ગૌરીશંકર ઉડેશંકર ઓઝા, તે સુધારા માટે જવાબદાર બે લોકો હતા.

1911 માં, ભાવનગરના એચ.એચ. મહારાણી નંદકનવર્બાને ક્રાઉન ઑફ ઑર્ડર આપવામાં આવ્યો હતો, જે સામ્રાજ્યના મહિલાઓ માટે ઉચ્ચ શાહી એવોર્ડ હતો. ભાવનગરની પૂર્વ રજવાડી રાજ્ય ગોહિલવાડ તરીકે પણ જાણીતી હતી, “ગોહિલ્સની ભૂમિ” (શાસક પરિવારના કુળ).

ભાવનગર જિલ્લાની રચના

રચના ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના સમયે 1 મે, 1960માં કરવામાં આવી હતી.

ભાવનગરની સ્થાપના ઇ.સ 1723 માં મહારાજા ભાવસિંહજીએ કરી હતી.

ભાવનગર જિલ્લાના તાલુકા

ભાવનગર જિલ્લામાં કુલ 10 તાલુકા આવેલા છે.

1). ભાવનગર

2). ઘોઘા

3). શિહોર

4). પાલિતાણા

5). વલભીપુર

6). ગરીયાધાર

7). તળાજા

8). જેસર

9). મહુવા

10). ઉમરાળા

ભાવનગર જિલ્લાની સરહદ

ઉત્તરે	બોટાદ અને અમદાવાદ જિલ્લો
પૂર્વમાં	ખંભાતનો અખાત
દક્ષિણમાં	અરબસાગર
પશ્ચિમમાં	અમરેલી જિલ્લો

ભાવનગર જિલ્લા વિશેષ

• ભાવનગર જિલ્લા ને “યુકેલિપ્ટસ જિલ્લો” કહેવાય છે.  
• ભાવનગર જિલ્લાના હાથબ ખાતે દરિયાકિનારે “હાથબ કાચબા ઉછેર કેન્દ્ર” આવેલું છે. 
• દર્શક ઉપનામથી જાણીતા ગુજરાતી સાહિત્યકાર મનુભાઈ પંચોલી એ સ્થાપેલી “લોકભારતી વિધાપીઠ” ભાવનગર જિલ્લાના સણોસરા ગામે આવેલી છે.
• નાનાભાઇએ સ્થાપેલ “દક્ષિણમૂર્તિ સંસ્થા” અંબાલા ખાતે આવેલ છે.
• ભાવનગર શહેર નજીક કોળીયાક ખાતે પાંડવોએ નિષ્કલંક મહાદેવની સ્થાપના કરેલી. જ્યાં ભાદરવી અમાસે મેળો ભરાય છે.
• ગોપનાથના દરિયાકિનારે શિવાલય આવેલું છે. જ્યાં ભગવાન શિવે નરસિંહ મહેતાને ક્રુષ્ણલીલા ના દર્શન કરાવ્યા હતા. અહી શ્રાવણી અમાસે મેળો ભરાય છે.
• ભાવનગર જિલ્લા ના રાજપરા ખાતે ખોડિયાર માતાજીનું પ્રસિદ્ધ મંદિર આવેલું છે. ત્યાં આવેલા  “તતણિયો ધરા” માં ક્યારેય પાણી સુકાતું નથી.
• બગદાણામાં પૂજય સંતશ્રી બજરંગદાસ બાપાનો આશ્રમ આવેલો છે.
• પ્રસિદ્ધ કથાકાર પૂજ્ય મોરારીબાપુનું જન્મ સ્થળ ભાવનગર જિલ્લા ના તલગાજરડા છે. ત્યાં તેમનો આશ્રમ છે.
• ભાવનગરના દરિયાકિનારે “જિંગા” નામની માછલી મળી આવે છે.  
• પ્લાસ્ટિક કલે ના ઉત્પાદનમાં ભાવનગર ગુજરાતમાં પ્રથમ સ્થાને છે.
• ગુજરાતમાં સૌથી વધુ દાડમનું ઉત્પાદન ભાવનગરમાં થાય છે.
• ગુજરાતમાં જુવારનું સૌથી વધુ વાવેતર ભાવનગરમાં થાય છે.
• જામફળ ઉત્પાદનમાં બીજા નંબરે આવે છે. 
• ગોહિલવાડ પ્રદેશ : ઘેલો અને શેંત્રુંજી નદી વચ્ચેનો પ્રદેશ

ભાવનગર શહેર

• ભાવનગર શહેરને “સૌરાષ્ટ્રની સંસ્કારી નગરી” કહેવાય છે.
• ભાવનગરની જૂની રાજધાની સિહોર હતી.
• મહારાજા તખતસિંહજીના સમયે ભાવનગરનો ખરો વિકાસ થયેલો.
• અખંડ ભારત માટે દેશી રજવાડામાં સૌપ્રથમ પોતાનું રાજ્ય અર્પણ કરનાર ભાવનગરના રાજવી ક્રુષ્ણકુમારસિંહજી હતા.
• મહાત્મા ગાંધીએ ભાવનગરની શામળદાસ કોલેસમાં અભ્યાસ કર્યો હતો.  
• “લોકગેટ” ધરાવતું ગુજરાતનું એકમાત્ર બંદર ભાવનગર છે.

પાલીતાણા

પ્રાચીન નામ – પાદલીપ્તપૂર

• પાલિતાણા જૈન સંપ્રદાયનું મુખ્ય તીર્થસ્થળ છે. તેમાં મૂળનાયકશ્રી આદીશ્વરજી છે.
• આ સ્થળ જૈનોના પાંચ પવિત્ર તીર્થસ્થળોમાનું એક છે.    
• પાલિતાણાને ગુજરાતનું મંદિરોનું શહેર કહેવામા આવે છે.
• 603 મીટરની ઊંચાઈએ શેત્રુંજય પર્વત પર 863 જૈન દેરાસર આવે છે.
• ક્ષેત્રુંજય જૈનધર્મના પ્રથમ તીર્થકર ઋષભદેવનું મૂળસ્થાન માનવમાં આવે છે.   
• આ મંદિરોનો વહીવટ “આનંદજી કલ્યાણજી” ની પેઢી દ્વારા થાય કરવામાં આવે છે.

મહુવા

પ્રાચીન નામ – મધુપુરી

• મહુવા માલણ નદીને કિનારે આવેલું છે.
• ભાવનગરનું જાણીતું બંદર છે.
• મહુવા ને “સૌરાષ્ટ્ર નું કાશ્મીર” કહેવામા આવે છે.
• મહુવા હાથીદાંતની બનાવટો અને લાકડાના રમકડાનો ઉધોગ માટે જાણીતું છે.

વલ્લભીપુર

પ્રાચીન નામ – વળા

• વલ્લભીપૂર ઘેલો નદીની કિનારે આવેલું છે.
• અહી મૈત્રક કાળમાં “વલભી વિધાપીઠ” આવેલી હતી. જે નાલંદા અને તક્ષશિલા વિધાલયની સમકક્ષ હતી.
• મૈત્રક રાજવી ધ્રુવસેન બીજાના સમયમાં ચીની યાત્રાળુ ‘હ્યુ-એન-ત્સાંગે’ વલ્લભીપૂર આવેલ.
• અહીથી ઘણા પ્રાચીન સિક્કા અને તામ્રપત્ર મળી આવેલ છે.

મુખ્ય નદીઓ

• શેત્રુંજી,
• ઘેલો,
• કાળુભાર,
• માલણ

મ્યુજીયમ

બાર્ટન મ્યુજીયમ

ગાંધીસ્મુતિ મ્યુજીયમ

કુંડ અને તળાવ

• બોર તળાવ,
• ગૌરીશંકર તળાવ,
• બ્રહ્મકુંડ, શિહોર

ડેમ

• રાજસ્થળી ડેમ (પાલિતાણા)
• કાળુભાર ડેમ (ગઢડા તાલુકો)

બંદરો

• ભાવનગર,
• ઘોઘા,
• તળાજા,
• મહુવા

સંશોધન કેન્દ્ર

મીઠા સંશોધન કેન્દ્ર (CSMCRI – સેન્ટ્રલ સોલ્ટ એન્ડ મરીન કેમિકલ્સ રિસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ )

નેશનલ પાર્ક

બ્લેકબક નેશનલ પાર્ક

કાળિયાર માટેનો વિશ્વનો સૌથી મોટો નેશનલ છે.  (18 કિમી માં ફેલાયેલ છે)  

લોકકલા

કણબીભરત ( ગરીયાધાર તાલુકામાં ભરવામાં આવે છે)